سهمِ گسترده سمن ها در حفاظت محیط زیست

گسترش فعالیت سازمان های مردم نهادِ زیست محیطی با توجه به تشدید چالش های این حوزه در سال های اخیر، محیط زیست را به یکی از مهمترین دغدغه مردم، نهادهای مردمی و مسئولان تبدیل ساخته است.
مردم به عنوان متولی اصلی محیط زیست خود، به شکلی مستقیم بر کاهش یا تشدید مشکلات این بخش اثرگذارند. از این رو، سازمان های مردم نهادِ زیست محیطی به دلیل برخورداری حمایت و کمک های مستقیم مردم نقش ویژه ای در کنترل چالش های زیست محیطی ایفا می کنند.
بهره گیری و توسعه سمن های زیست محیطی در دولت های یازدهم و دوازهم با هدف کاهش مشکلات این حوزه قوت یافت به طوری که برخی تصمیمات و پروژه هایی که اجرایی شدن آن ها احتمال آسیب به محیط زیست داشت با واکنش سمن ها رو به رو شد. سمن های محیط زیستی به جریان های داوطلبانه و خودجوشی اطلاق می شود که در راستای محافظت از محیط زیست در دهه های اخیر شکل گرفتند.
اکنون 772 سمن زیست محیطی در کشور فعالیت می کنند که سمن درختکاران ماکو به عنوان فعالترین انجمن محیط زیستی در منطقه فعالیت می کند. با وجود این، تعداد و عملکرد سمن های زیست محیطی در منطقه ازاد ماکو در برابر این حجم از چالش های محیط زیست کافی به نظر نمی رسد و نیاز به راهکارهای عملی برای توسعه بخشی به این نوع از سازمان ها احساس می شود.
سمن های فعال در جوامع بومی و محلی در کنار رسانه ها به مثابه بازوی توانمند دستگاه های اجرایی مرتبط با حوزه محیط زیست و منابع طبیعی به شمار می روند که این نوشتار به مهمترین کارکرد سمن های فعال در حوزه محیط زیست می پردازد:
1- آگاهی بخشی و آموزش اصلی ترین خروجی سمن های زیست محیطی به شمار می رود. سمن ها می توانند هر یک از شهروندان را نسبت به این مساله که حفظ جنگل یا خاک تا چه اندازه در چرخه زندگی مهم است، آگاه ساخته و حساس سازند.
سمن ها با آموزش و آشنا ساختن مردم به پیامدهای تخریب محیط زیست مانند خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها، قطع درختان، مصرف بی رویه آب و سایر آسیب های انسان به محیط زیست، می توانند معضلات را کنترل کرده و به سوی رفع و بهبود هدایت کنند. جلب مشارکت های مردمی این امکان را ایجاد می کند تا مشکلات زیست محیطی به ساده ترین و کم هزینه ترین روش ها رفع و محیط زیست برای آیندگان حفظ شود.
2- سمن ها نقشه راه لازم را برای دستیابی به محیط زیستی پایدار و سالم در اختیار دولت ها و مردم قرار دهند. به عبارت دیگر، نقش هدایت گری سمن ها و جلب مشارکت های مردمی، محیط زیست را به سوی پویایی و سلامت سوق می دهد. سمن های زیست محیطی در کنار دولت، سازمان ها و بخش خصوصی قرار گرفته و اهداف زیست محیطی را به تحقق می نشانند. تشویق مردم به همیاری و همکاری بیشتر با این نهادها علاوه بر اینکه سرمایه های اجتماعی را جذب می کند، نقش آگاهی بخش به مردم جامعه در برابر محیط زندگی خود دارد.
3- بازدارندگی در سیاست گذاری های منفی دولت ها در حوزه محیط زیست که منجر به تخریب این محیط شود، از دیگر نقش های سمن های محیط زیستی است. با توجه به نقش واسطه ای سازمان های مردم نهاد میان مردم و دولت، سمن ها می توانند با آگاه سازی جامعه نسبت به اقدام های غیرزیست محیطی دولت یا سایر نهادها، مانع اجرای آن سیاست یا برنامه می شوند. مسلما سمن‌ ها زیرمجموعه‌ های دولت نیستند اما نقش چشم و گوش دولت را در مسائل جامعه به ویژه مسائل اجتماعی و زیست محیطی ایفا می کنند.
4- در سال های اخیر شاهد تشکیل کارگروه های تخصصی مانند کارگروه تخصصی آمایش سرزمین بودیم اما در حوزه های محیط زیست طبیعی و انسانی، آموزش و فرهنگ نیز جای خالی سمن های متخصص احساس می شود.
در پیش گرفتن رویکرد تخصص گرایی به انسجام عملکردی سمن ها کمک خواهد کرد. در صورتی که هر یک از سمن های فعال زیست محیطی بر اساس تخصص خود فعالیت و اهدافی را در این راستا تدوین کنند به طور حتم چالش های هر بخش با شتاب بیشتری رفع خواهد شد.
در کشورهای پیشرفته، پروژه ها و طرح های مطالعاتی به سمن های متخصص سپرده می شود و حتی در برخی موارد تصمیم گیری این سازمان ها بر تصمیمات دولت برتری دارد. دولت ها می توانند در اجرای برنامه های نیازمند آمایش سرزمینی و حفظ محیط زیست منطقه، از سمن های متخصص در این زمینه بهره بگیرند.
5- دیده بانی و رصد مداوم وضعیت محیط زیست، کمبودها و چالش های محیط زیست را که ممکن است به دلیل همپوشانی وظایف نهادها یا بی توجهی از دیده های مغفول مانده باشد، نمایان می سازد.
از طرفی شناسایی مشکلات نیز امکان نقد و بررسی آن ها را برای سمن ها فراهم خواهد ساخت. تعامل و اطلاع رسانی به مردم، جذب سرمایه های مردمی، گسترش نظارت عمومی، افزایش بهره وری در استفاده از منابع، هنجارسازی میان کارکردهای جلب مشارکت های مردمی، بسیج منابع و نظارت و ارزیابی بر عملکرد مسوولان نیز از دیگر کارکردهایی است که می توان برای سمن ها درنظرگرفت.
پرواضح است که نقش های برشمرده برای سازمان های مردم نهاد فعال در حوزه محیط زیست در صورتی به شکل تمام و کمال اجرا شده و نتیجه بخش خواهد بود که فضا اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برای فعالیت آن ها فراهم شده باشد. این در شرایطی است که سمن های فعال به ویژه در حوزه های اجتماعی و فرهنگی درگیر قوانین دست و پاگیر و نبود قوانین منسجم هستند.
مطالبه اصلی فعالان سمن ها تعیین تکلیف لایحه ساماندهی فعالیت سمن ها از سوی مجلس شورای اسلامی است چرا که به طور حتم تقویت سمن های زیست محیطی و ارتقای کیفی آن ها مسیر حفاظت از محیط زیست و رفع چالش های این حوزه را کوتاه تر و کم هزینه تر خواهد ساخت.