نقاط ضعف و قوت منطقه آزاد ماکو و راهبردهای توسعه آن

مقدمه 
به رغم گذشت بیش از 25 سال از تاسیس اولین منطقه آزاد در ایران، همچنان مشکل عدم ایجاد زیر ساخت های مناسب قبل از تأسیس در این مناطق وجود دارد. شایسته است برای رفع این چالش ها جلب و جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی در اولویت قرار گیرد.

هر چند خوشبختانه در انتخاب مناطق آزاد، مناطق سوق الجیشی و مناسب انتخاب شده است، اما زیرساخت های آن عموماً بعد از شکل گیری و تأسیس مناطق پایه ریزی می شود. مشکل آنجاست که صنایع مستقر در مناطق آزاد عمدتاً بازارهای داخلی را هدف قرار داده اند و نسبت صادرات به واردات رقمی بسیار کمتر از اقتصاد داخلی است.

زیرا هدف اولیه این مناطق در حد امکان صدور فرآورده های خود به بازارهای جهانی بوده است که عکس این شرایط اتفاق افتاده است. یعنی سرمایه گذاری داخلی و خارجی انجام گرفته در این مناطق به صورت کارآمد و با هدف توسعه صادرات نبوده و بیشتر به بخش داخل توجه شده تا صادرات.

در این راستا و در بند 11 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی: توسعه حوزه عمل مناطق آزاد و ویژه ی اقتصادی کشور به منظور انتقال فناوری های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج مورد تأکید قرار گرفته است که منطقه آزاد ماکو نیز از این امر مستثنی نیست.

1- مزیت های موجود در قوانین مربوط به منطقه آزاد ماکو 

مهمترین امتیازها و مشوق هایی که در قانون چگونگی اداره مناطق آزاد برای منطقه آزاد ماکو و سایر مناطق پیش بینی شده به شرح ذیل می باشد:
* معافیت مالیاتی 15 تا 20 ساله
* آزادی کامل ورود و خروج سرمایه
* تضمین سرمایه های خارجی و سود حاصل از آنها
* امکان مشارکت سرمایه گذاران داخلی و خارجی به هر نسبت
* امکان ورود کالا از خارج به منطقه بدون پرداخت عوارض گمرکی و سود بازرگانی
* امکان ورود اتباع خارجی به مناطق آزاد بدون اخذ روادید
* عدم اجرای قانون کار ج. ا. ایران در آن مناطق و حاکم بودن مقررات خاص اشتغال

در یک بررسی اجمالی می توان دریافت که در قوانین و مقررات ناظر بر مناطق آزاد ایران مزیت ها و مشوق های خوبی در نظر گرفته شده است. اگر چه می توان ضعف هایی هم مشاهده کرد که در مقایسه با مزیت ها اندک هستند .

2-پتانسیل های موجود در منطقه آزاد ماکو 

الف- موقعیت جغرافیایی و اقتصادی در ترانزیت به کشورهای حوزه غربی ایران و کشورهای آسیای میانه
ب- استقرار در مسیر پروازهای بین المللی غرب و بالعکس
ج- جاذبه های مطلوب گردشگری و ظرفیت بالای پذیرش مسافر
د- شرایط مناسب جهت ایجاد بورس مالی – تجاری
ه-پتانسیل تأسیس بورس منطقه ای کالا و خدمات
و-دور بودن از نقاط بحران خیز خلیج فارس
ز- بهترین مسیر اقتصادی تزانزیت کالا به اروپا
ح-کوتاه ترین مسیر اروپا
ط- موقعیت مکانی مناسب جهت ارتباط با ترکیه، آذربایجان ، ارمنستان، گرجستان و منطقه قفقاز
ی- وجود نیروی انسانی متخصص در منطقه به دلیل نزدیکی به تبریز و ارومیه
3-تحولاتی که در نتیجه تبدیل شدن به منطقه آزاد در ماکو نمایان شده است
از تاریخ تصویب قانون در سال 1389 و عملیاتی شدن منطقه آزاد ماکو حدود 6 سال می گذرد که می توان 2 سال اول یعنی تا سال 1391 را فراهم کردن مقدمات اداری و ساختاری منطقه نام برد. از سال 1392 منطقه آزاد ماکو به شکل منسجم تری نظام مند شد و از همان زمان تحولاتی بعضا اساسی و بعضا توسعه ای در آن شکل گرفت. از جمله موارد مهمی که می توان از آن ها به عنوان واقعیت آشکار شده از آن نام برد عبارتند از:
1-ایجاد بازارچه منطقه آزاد که زمینه ورود گردشگر به منطقه را به طور فزاینده امکان پذیر ساخته است
2- تعریض جاده ماکو بازرگان در حد فاصل کشمش تپه تا ورودی شهر ماکو که ضمن کاهش بار ترافیکی موجب کاهش حوادث جاده ای در این مسیر نیز شد.
3-تأسیس فرودگاه که هر چند به صورت کامل تکمیل نشده است، اما با بهره برداری کامل از آن ضمن کمک به اشتغال منطقه در حوزه های مسافری، باری و اداری و خدماتی، زمینه افزایش جذب گردشگر و سهولت مسافرت را برای مسافرین فراهم می کند.
4-تعریض جاده مرگن به ماکو که تکمیل آن می تواند گام موثری را در کاهش بار ترافیکی و امنیت سفر در این مسیر برقرار نماید.
5-ایجاد پارک و نمایشگاه امام خمینی (رض) که حداقل سیمای شهری و تجاری شهر را می تواند دگرگون نماید.
4- نقاط ضعف های مهم در چشم انداز توسعه منطقه آزاد ماکو

به طور کلی دلایل مهمی که می تواندآینده توسعه منطقه آزاد را با خطر جدی مواجه کند عبارتند از:
1-4- نقاط ضعف کلان و استراتژیک مناطق آزاد

الف) نگاه راهبردی و کلان نادرست 
شکل گیری مناطق آزاد با عمدتاً با هدف توسعه مناطق محروم بوده است و عدم پایبندی دولتها در ایفای تعهدات در تأمین زیرساخت های لازم و اتکای صرف منابع تامین مالی به درآمد مناطق آزاد، باعث شده این مناطق نتوانند نقش خود را به درستی و با مطلوبیت بالا در توسعه اقتصاد ملی و منطقه ای ایفا نمایند، مقایسه تطبیقی حجم سرمایه گذاری اولیه در ایجاد زیرساختها اولیه و خدمات لجستیک در مناطق آزاد سایر کشورها نشان می دهد که بهره وری موثر این مناطق منوط به تامین زیرساختهای اولیه از طرف دولتها در مراحل راه اندازی می باشد.

ب) نبود مدیریت واحد 
مدیریت مناطق آزاد به دلیل ماهیت عملکرد و مأموریت هایش باید چابک و به دور از بروکراسی های معمول اداری باشد و با اختیارات تفویضی از دستگاه های اجرایی در راستای توسعه مناطق عمل نمایند. این موضوع در ماده 27 قانون چگونگی اداره مناطق آزاد در بند های الف و ب پیش بینی شده است و بر بنای آن دستگاههای اجرایی با تفویض اختیار به مدیرعامل مناطق آزاد و یا انتخاب سرپرستان آنها با هماهنگی ایشان فعالیت می نمایند. علی رغم وجود ظرفیت قانونی در عمل این رویه به دلیل تناقض بین قانون ذکر شده و سایر ضوابط یا مصوبات کامل اجرایی نشده است.گذشته از این ، ساختار مدیریت عالی مناطق آزاد تحت عنوان، دبیرخانه شورای عالی مناطق ازاد به دلیل تغییر سیاست ها و رویکرد دولت های مختلف در این حوزه، با تغییرات زیادی مواجه بود بر ساختار مناطق آزاد در بعد ملی و حوزه عمل و اختیارات مدیران مناطق ازاد در حوزه منطقه ای موثر بوده است.

ج) عملکرد نامطلوب در توسعه صادرات و صادرات مجدد 
در نگاه جهانی مناطق آزاد به عنوان مناطق بستر ساز توسعه صادرات شناخته می شوند، در کشور ما نیز توسعه صادرات وصادرات مجدد از جمله مهمترین اهداف اساسی ایجاد این مناطق بوده است. نکته ای که در بندهای دهم و یازدهم سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی نیز به وضوح به آن اشاره گردیده است. متاسفانه مناطق آزاد کشور علیرغم تطابق فلسفه وجودی شکل گیری آنها با سیاستهای ابلاغی، به دلایل مختلف تقنینی و اجرایی توفیق چندانی در این بخش نداشته اند.

د) توفیق ناچیز در جذب سرمایه گذاری خارجی 
مناطق آزاد کشور آنگونه که باید نتوانسته اند در جذب سرمایه گذاری خارجی و جذب منابع مالی خارجی موفق باشند، تا جایی که در سالیان اخیر نسبت سرمایه گذاری خارجی به مجموع سرمایه گذاری داخلی (دولتی و بخش خصوصی) در مناطق آزاد در سالیان مختلف از 2 تا 10 درصد متغیر بوده است.
یکی از دلایل عدم توفیق در جذب سرمایه گذاری های خارجی ، ابهام و عدم شفافیت قوانین بالادستی از جمله “قانون تشویق و حمایت سرمایه گذاری خارجی مصوب سال 1381” در بخش واگذاری زمین و همچنین ضعف مقررات بانکی، ضوابط مالکیت خارجی و فقدان راهکار مشخص در تضمین سرمایه گذاری هاست.

2-4-تحلیل ضعف های احتمالی منطقه آزاد ماکو 
شاید زمانی که فرایندها و ساختار منطقه آزاد ماکو به طور سطحی مورد کنکاش قرار گیرد، علاوه بر مزایایی که در بند 3 ذکر شد، مشکلاتی نیز به شرح ذیل در گام اول نمایان شود:
الف- تبعیض در توزیع خدمات و امکانات تجاری بین فعالین اقتصادی
ب-تبعیض و حتی بی عدالتی در جذب نیروی انسانی
ج- احتمال تخلف در مناقصه ها و واگذاری پروژه ها و طولانی شدن به بهره برداری رسیدن این پروژه ها
د-احتمال حاکم بودن روابط در عزل و نصب ها و اعطای مجوزها
ه-عدم فنس کشی محدوده منطقه آزاد
و- نظارت ضعیف بر عملکرد منطقه آزاد ماکو و…
اما چنانچه به طور عمیق و منصفانه عملکرد منطقه آزاد تحلیل شود می توان نکات اساسی ذیل را استخراج کرد:
الف- با بی احترامی و تهمت و افترا نمی توان تبعیض در استفاده از امکانات و خدمات را از بین برد و فعالین اقتصادی منطقه آزاد بهتر است با تشکیل صنف یا صنوف قانونی، نسبت به مطالبات عمومی و نه شخصی از طریق مذاکره و گفتگو اقدام نمایند. به عبارتی شاید بخشی از این تبعیض ها به دلیل لج بازی ها و قضاوت های نادرست است که بین مسئولین منطقه آزاد و فعالین اقتصادی فاصله انداخته است.
ب-بخش عمده ای از تبعیض و بی عدالتی در جذب نیروی انسانی خصوصا در سال های قبل به دلیل فشارهای مسئولین خارج از منطقه آزاد به مسئولین منطقه آزاد بوده است. به عبارتی حدود 80 درصد نیروی کار شاغل در منطقه آزاد بومی هستند، اما ممکن است به دلیل توصیه ها و فشارهای اشخاص مختلف در خارج از مجموعه منطقه آزاد، جذب شده باشند؛ باید از لحاظ قانونی و فرهنگی برای این معضل اساسی چاره اندیشی کرد تا امسئولین منطقه در فضای کاملاً رقابتی بتوانند اشخاص شایسته ای را جذب کنند.
ج- در بحث مناقصه ها تخلفی صورت نگرفته است اما به دلیل اینکه منطقه آزاد به طور کامل شفاف عمل نکرده است و به عبارتی فرایند و نتایج آن را به طور جامع به اطلاع جامعه نرسانده است، سوء تفاهماتی ایجاد کرده است که شفافیت بیشتر منطقه آزاد ماکو را طلب می کند.
د-احتمال حاکم بودن روابط در عزل و نصب ها و واگذاری مجوزها و امتیازات، مسأله ای است که در همه مناطق آزاد کشور می تواند وجود داشته باشد؛ اما این وظیفه سازمان های تقنینی، نظارتی و قضایی است که با طراحی ساختار و فرایند مناسب با مفاسد احتمالی به مبارزه بپردازند؛ آحاد جامعه نباید در این زمینه رایزنی های مختلف و فاقد سند و مدرک را مطرح کنند و اگر سندی دال بر تخلف وجود دارد باید به مقامات قضایی تحویل شود تا از مجرای قانونی رسیدگی شود.
ه-نظارت بر عملکرد منطقه آزاد ماکو باید توسط سازمان مرکزی و نهادهای نظارتی نظیر سازمان بازرسی صورت گیرد. طبق قوانین موجود چون ریاست سازمان مناطق آزاد زیر نظر مستقیم رئیس جمهور است، اصولاً در صورتیکه تخلف بارز و مستندی در این زمینه کشف شود باید از رئیس محترم جمهور در مجلس شورای اسلامی طرح سوال کرد. اما چون این فرایند برای کشور هزینه بالایی دارد و در دنیا نیز رایج نیست، لذا باید تدبیر دیگری در زمینه اصلاح ساختار قانونی مناطق آزاد اندیشیده شود و تغییر مدیران و مسئولین منطقه آزاد نیز در شرایط موجود حتی می تواند بر مشکلات بیافزاید.

پیشنهاد 

تجربه کشورهای موفق نشان می دهد که مناطق آزاد، پلی میان اقتصاد داخلی و جهانی با جهت گیری تولیدی، صادراتی، انتقال تکنولوژی و رشد و توسعه اقتصادی بوده است. در این راستا می توان پیشنهادهای ذیل را در راستای بند 11 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی برای توسعه منطقه آزاد ماکو ارایه کرد:
1- مردم منطقه باید بهبود معیشت خود را در نتیجه اقدامات منطقه آزاد ماکو لمس کنند و به عبارتی باید سر سفره خود ببینند و شهرها و روستاها نباید به “خوش سیمای فقیر نشین” تبدیل شوند، برای این منظور باید برنامه هایی در زمینه حمایت از فعالان خرد اقتصادی و تاجران چمدانی نیز اندیشیده شود. به عبارتی چرخ منطقه و مردم باید با هم بچرخد.
2- از مسئولین منطقه آزاد انتظار می رود با تشکیل یک کمیته مشورتی متشکل از اساتید دانشگاه های آزاد و پیام نور منطقه و صاحبنطران بومی خارج از منطقه آزاد ماکو، تجارب علمی و اجرایی را در سیاستگذاری و برنامه های توسعه ای و استراتژیک منطقه آزاد ماکو به کار بگیرند.
2-از مسئولین منطقه آزاد انتظار می رود جهت بهینه سازی پروژه های در دست اجرا، با اولویت گذاری نسبت به تسریع تکمیل پروژه ها اقدام لازم را مبذول نمایند.
3-راهکارهای جذب سرمایه گذاری خارجی باید با تشکیل یک کمیته متشکل از فعالان بزرگ اقتصادی، متخصصان و مسئولین منطقه آزاد تبیین و با جدیت پیگیری شود.
4- برنامه ریزی جهت حمایت از سرمایه گذاری های تولیدی و صنعتی با تکنولوژی های پاک و بالا در دستور کار منطقه آزاد قرار گیرد.
5- بر اساس یک برنامه زمانبندی مناسب و از قبل تعیین شده، تا حد امکان مزایای داخل بازارچه به سایر نقاط شهرها نیز گسترش یابد.
7- شایسته است برنامه های بلندمدت منطقه در افق 1404 تصویب و به طور شفاف به جامعه اعلام شود.
8- ثبت و نظارت الکترونیک بر واردات و ترخیص کالا و خدمات با تأکید بر تسهیل و بهبود فرایندهای اداری منطقه عملیاتی شود.
9- مسئولین منطقه آزاد ماکو و مردم عزیز در سراسر منطقه اعم از بازرگان، ماکو، پلدشت و شوط باید به یک امر ساده اما حیاتی و مهم دقت نمایند. همدلی و اتحاد، همکاری و تعاون و نقد دلسوزانه و در راستای منافع عمومی از پیش شرط های اساسی توسعه موفق منطقه به شمار می رود؛ هر چند در حوزه اجرا مشکلات زیادی نیز وجود داشته و دارد اما باید فرهنگ مسالمت آمیزی مردم و مسئولین نهادینه شود.
10-از مردم عزیز و خونگرم و فعالین اقتصادی منطقه که نگارنده حقیر نیز جزء کوچکی از آن هستم، انتظار می رود ضمن ارایه راهکار برای حل مشکلات و آسیب های منطقه آزاد ماکو، با تشکیل صنوف مختلف (سازمان های مردم نهاد) منطقه آزاد را یاری کرده و از این طریق زمینه رشد و بالندگی منطقه را بیش از پیش فراهم نمایند.
به امید اینکه با ایجاد همدلی، همفکری و مشورت های خوب بتوانیم آینده زیبایی را برای منطقه عزیزمان ترسیم نماییم.

منابع و مأخذ:
اسفندیاری، علی اصغر؛ سمیره مقدس حسین زاده؛ دلاوری، مجید؛ ارزیابی عملکرد مناطق آزاد تجاری ایران و تأثیر آن در توسعۀ اقتصادی این مناطق، پژوهشنامه اقتصادی، بهار 1387، شماره 28، صفحات 121 تا 123٫ کامران، حسن، علل توسعه نیافتگی مناطق آزاد ایران، پژوهشنامۀ تحقیقات جغرافیایی، تابستان و پاییز 1381، شماره 65 و 66، صفحات 32 تا 34٫ کمیجانی، اکبر، ارزیابی اقتصادی مناطق آزاد تجاری- صنعتی، تهران: وزارت امور اقتصاد و دارایی، 1374. فرمن، رضا، مکان یابی حکایت سال ها سرگردانی، مجلۀ مناطق آزاد، شمارۀ 129، تهران، 1381. تقی زاده، خدیجه، عملکرد مناطق آزاد تجاری- صنعتی کشور در چهار سال اول برنامۀ چهارم توسعه، مجلۀ اقتصادی، سال دهم، آذر و دی 1389، شماره های 9 و 10، صفحات 123 تا 125٫