چكيده
گردشگري به صنعت برتر در دنيا تبديل شده است و كشورهاي توسعه يافته در اين صنعت، سالانه ميلياردها دلار ازاين راه جذب مي كنند و توانسته اند بخش بزرگي از سرمايه انساني رادراين امر درگير و اشتغال زايي نمايند.3/10 % از توليد ناخالص داخلي و 10 درصد از كل اشتغال دنيا در سال 2018 صنعت گردشگري را به خود اختصاص داده بود.
از نظرسازمان جهانگردي بين المللي ، ايران به لحاظ جاذبه هاي طبيعي و آثار باستاني يكي از ده كشور برتر دنيا و از نظر جاذبه هاي طبيعي در رتبه پنجم دنيا ايستاده است. اما با اين اوصاف در بخش صنعت گردشگري طبق همان آمار در سال 2018 ايران با 8 ميليون نفر گردشگر بين المللي در مقام 35 دنيا قرار داشت.
170 اثر و محوطه تاريخي ثبت شده جهانی و ملی و تنوع بي نظير طبيعي در منطقه آزاد ماكو باعث شده است به تنهايي از تمام مناطق آزاد ايران ظرفيت بيشتري براي بهره مندي از صنعت گردشگري را داشته و با نگاه تخصصي و زمينه سازي لازم ، يكي از بهترين مقاصد گردشگري ايران باشد.
مقدمه
شمال آذربايجان غربي سرزمين رازهاست. رازهاي تاريخ و طبيعت كه هر گوشه آن گنجي از عظمت اين مرز و بوم را پنهان ساخته و هر نقطه آن حكايت دلربايي طبيعت يا پينه هاي تاريخ است.
منطقه آزاد ماكو فقط يك سرزمين با گستره جغرافيايي نيست، سرزميني گمشده در تاريخ و برآمده از طبيعت است.
هنوز از لابه لاي خاكسترهاي كتبيه هاي گيلگمش خنكاي كوهستان هاي ماتسو روح را می نوازد، می توان هلهله انسان های پارینه سنگی میانه را بعد از یک شکار دسته جمعی ، از تونل زمان 40 هزار ساله در بازرگان شنیدو صداي تیشه هاي 4 هزار ساله تاريخ از صخره هاي شيدّي و سنگر به گوش مي رسد. شوط ،پلدشت و ماكو يك نام در قالب منطقه آزاد نيستند، يك دلتنگي است كه از ماوراي نامها و قرنها كه در كوه قيه استوار آمده است تا شاه صفوي در وصفش بگويد:
اين قلعه كه اسم او عيان بود /// ضرب المثل جهانيان بود
منطقه آزاد ماكودومين منطقه آزاد دنيا و بزرگترين منطقه آزاد کشور از بُعد مساحت می باشد و به عنوان يكي از مناطق آزاد هفتگانه ایران با كشور جمهوري آذربايجان در نخجوان 130 و با كشور جمهوري تركيه 140 كيلومتر مرز بين المللي دارد.
تعريف جهاني گردشگري
سازمان جهاني گردشگري در سال 1995 تعريفي جديد از گردشگري داشت كه مطابق آن “مجموعه فعاليت هاي فرد يا افرادي كه به مكاني غير از مكان عادي زندگي خود مسافرت و حداقل يك شب و حداكثر يك سال در آنجا اقامت مي كنند و هدف از مسافرت آنان نيز گذراندن اوقات فراغت است. ”
با اين اوصاف 4/10درصد از توليد ناخالص داخلي و 10 درصد از كل اشتغال دنيا را در سال 2018 صنعت گردشگري به خود اختصاص داده بود. اما با اين اوصاف در بخش صنعت گردشگري طبق آمار سازمان جهاني گردشگري در سال 2018 ايران با 8 ميليون نفر گردشگر بين المللي در مقام 35 دنيا قرار داشت.
گزارش شوراي جهاني سفر و گردشگري :
طبق اين گزارش رشد 40 درصدي و درآمد 5/4 ميليارد دلاري ايران از ورود گردشگران خارجي، سهم گردشگري از كل اقتصاد ايران در سال 2020 بالغ بر1/3 درصد و در سال 2021 اين مقدار 1/4 درصد مي باشد. 2/5 ميليارد دلار هزينه گردشگران خارجي در ايران نسبت به سال قبل آن 31/3 درصد رشد داشته است كه از اين تعداد گردشگر ورودي 99 درصد به قصد تفريح و تنها يك درصد به قصد تجارت به ايران سفر كرده اند و به تفكيك به ترتيب عراق ،تركيه ، پاكستان ، آذربايجان و كويت بيشترين توريست هاي وارد شده به ايران را به خود اختصاص داده اند.
در نوروز سال 1401 كه فرصت استثنايي بعد ازفراگیری كرونا براي جلب و جذب گردشگر بود در بين مناطق آزاد ايران ، منطقه آزاد ارس در همسایگی ممنطقه آزاد ماکو بيش از 2 و نيم ميليون مسافر را جذب كرد و ماكو در بين مناطق آزاد هفتگانه كشور در رده هفتم با جذب 68 هزار نفر قرار داشت!
گردشگري صنعت پيچيده اي است كه رقابت در اين صنعت بدون برنامه ريزي هاي لازم و عدم درك ساز و کارهاي آن بسيار مشكل است. مطابق با آمارهاي رسمي سازمان جهاني جهانگردي هر گردشگر خارجي روزانه حداقل 637 دلار ارز در كشور مقصد هزينه مي كند. بر پايه اين آمارو معادله ساده ، هر گردشگر براي كشور ايران معادل 40 بشكه نفت خام در بهترين شرايط نفت بابشكه 125 دلار ارز آوري دارد.
گردشگري آذربايجان غربي :
استان آذربايجان غربي در مرتبه دهم كشوري گردشگري قرار داشته است
و از درآمد 11 ميليارد دلاري كشور از صنعت گردشگري آذربايجان غربي 800 ميليون دلار جذب كرده است.
انواع گردشگري اجرايي در منطقه آزاد ماكو :
در اين باره به برخي از اين سبك هاي گردشگري مي توان به صورت موردي اشاره كرد. به طور مثال براي ورزشهاي ساحلي(فوتبال، واليبال، بسكتبال، هندبال) در ساحل رود و سد بين المللي ارس ، قايقراني آبهاي خروشان در رودخانه زنگبار، كانوئينگ (قايقراني سرعت آب راكد و بدون موج) در درياچه سد ماكو و شهيد قنبري.كويرنوردي و آفرود بورالان ، تاريخي و طبيعت گردي قلعه ماكو، تاريك قره كليسا و سيد صدر الدين (شمال آذربايجان غربي در قالب ماكو، شوط ، پلدشت و چالدران گردشگري تنيده در هم دارند).
ديواره شمالي شهر ماكو و اختصاصا ديواره كوه قيه به همراه ديواره ها و صخره ها بهشت صخره نوردي بوده ومي تواند پايگاه بين المللي اين رشته ورزشي مهيج باشد. غارهاي تاريخي و طبيعي متنوع منطقه از ظرفيت هاي بي بديل گردشگري ماجراجويانه است.نزديكي به كشورهاي گرجستان و ارمنستان و همجواري با نخجوان وتركيه فرصت ايجاد پرديس ها و دانشگاه هاي بين المللي را فراهم ساخته است.
ارتفاعات ماكوبا چشم انداز سدها، شهرها، كوههاي آرارات مناسب براي ورزشهاي هوايي (پاراشوت، پاراگلايدر، كايت،موتورگلايد) بوده و ظرفيت ايجاد پايگاه بين المللي در اين رشته ها را دارد.
آسيب شناسي گردشگری منطقه آزاد ماکو:
در موضوع گردشگري منطقه آزاد ماکو بدون تعارف دچار آسيب هايي هستيم كه همراهي متوليان، مردم و اهالي فن اين صنعت را مي طلبد که اختصارا به پاره ای از موضوعات اشاره می شود.
تبليغات منفي گسترده خارج از ايران درباره ايران و سياه نمايي هاي هدف دار
- عدم آگاهی ماکووندان به عنوان میزبان نسبت به فرهنگ های مناطق یا کشورهای مسافران و عدم آشنایی با نیازها و خواسته های مهمانان می تواند باعث اتفاق ناخوش آیندی باشد.
- در منطقه آزاد ماکو صنعت گردشگری کاملا ناشناخته بوده و افراد بسیار معدودی به عنوان راهنما، تورگردان و … در این منطقه به این صنعت می پردازند.از سوي ديگر بايد مديران و كاركنان ادارات، سازمانها و غيره بايد حداقل سواد گردشگري را دارا باشند.
- در مقاصد گردشگري ، هر شهروند عام و شهروندان داراي صنف بايد تحت آموزش هاي پيوسته قرار بگيرد تا در كنار اشتغال زايي اشاعه دهنده فرهنگ بومي باشد
- برند ؛ برند یعنی : تشخیص کالاها و یا خدمات یک فروشنده و یا گروه از فروشندگان و تمایز آن کالاها و خدمات از کالاهای رقبای آنها .هر مقصد گردشگري داراي آثار تاريخي يا طبيعي گوناگوني است كه برخي از آنها شاخص مي باشند مانند ديوار چين در چين، مجسمه مسيح در برزيل، اهرام فراعنه در مصر، آبشار نياگارا مرز آمريكا و كانادا و …آنها برندهای گردشگری شاخص در جهان هستند.
در منطقه آزاد ماكو چند اثر تاريخي و طبيعي هستند كه مي توانند شاخصه معرفي منطقه حتی کشور بوده و بقيه اماكن تاريخي و طبيعي در زير مجموعه آنها قرار بگيرد. كوه قيه كه يكي از بزرگترين كلاهك هاي سنگي خميده دنياست ، كاخ باغچه جوق كه تنها كاخ ايراني داراي دو معماري تلفيقي قاجارـ روس مي باشد از جمله اين آثار هستند كه مشابهي در جاي ديگري از ايران براي آنها نيست و در عين حال بسيار ناشناخته مانده اند. و به آن در مجاورت این منطقه اولین کلیسای جامع مسیحیت دنیا (قره کلیسا) ، محل جنگ چالدران و دره شگفت انگیز منشورهای بازالتی را اضافه کنیم که نمونه مشابه در داخل نداشته و در سطح جهانی نیز بدون رقیب هستند
پيشنهادات و راهكارها :
- تشكيل اتاق فكر گردشگري با حضور متخصصان و فعالان حقيقي و حقوقي جهت برنامه ريزي و نقشه راه 20 ساله كه در افق 20 ساله بتواند نقشه صنعت گردشگري منطقه آزاد ماكو را در ابعاد داخلي ،منطقه اي و بين المللي ترسيم كند.
- آموزش شهروندی عام و تخصصی . شهروندان و روستاوندان منطقه آزاد ماکو باید آموزش های لازم عمومی و تخصصی درباره گردشگری را ببینند. آموزش تخصصی گردشگری برای مدیران و کارکنان دولت، نیروهای نظامی وانتظامی ، اصناف و… در مواجهه با گردشگران داخلی و خارجی جهت معرفی ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی منطقه .
- توجه جدي و با برنامه به تبليغات رسانه اي در داخل و خارج كشورو نگاه جهانی به این موضوع. بدون بازاریابی و همچنین تبلیغات متناسب با گردشگران هدف، هر ظرفیت و سرمایه گذاری راکد خواهد بود.مفهوم بازاریابی گردشگری را اگر بخواهیم به ساده ترین روش تعریف کنیم یعنی هماهنگ کردن اهداف گردشگری منطقه آزاد ماکو با نیازها و خواسته ها و تقاضای گردشگران داخلی و خارجی تعریف کرد .
عنایت داشته باشید که بعد از زلزله مهیب ترکیه و کشته شدن بیش از 40 هزار نفر، بازاریابان و طراحان صنعت گردشگری ترکیه بلافاصله دست به کار شده و در حال راه اندازی تورهای سبک گردشگری سیاه جهت بازدید گردشگران بین المللی از مناطق زلزله زده ترکیه هستند.
- ايجاد خواهر خواندگي با شهرهاي هدف خارجي وداخلي جهت تبادل فرهنگي و گردشگري. به طور مثال : علامه بدیع الزمان سعید نورسی از بزرگان تقریب مذهب اسلامی ترکیه که میلیون ها نفر در ترکیه پیرو مکتب او می باشند و همایش بررسی اندیشه های وی درایران با حضور بزرگان کشوری و اساتید دانشگاهی برگزار شده است در شهر اورفا دفن ومدفن خواهر وی به نام خاور (مرجان) نورسی در ماکو می باشد. این اتفاق می تواند بهانه بسیار خوبی برای تبادل گردشگران بین ترکیه و ایران بوده و هفته های فرهنگی ـ هنری را شکل دهد.
- مديريت يكپارچه گردشگري منطقه آزاد ماکو با محوریت سازمان منطقه آزاد. با عنايت به اين كه منطقه آزاد ماكو بيشتر از تمام مناطق آزاد ايران آثار تاريخي و طبيعي دارد و در عين حال دروازه ورود به ايران از اروپا بوده و محل ترانزيت صدها هزار مسافر از طريق گمرك بازرگان مي باشد.باید تعدد مراکز تصمیم گیر درباره گردشگری منطقه را کم کرد تا با نگاه تخصصی به این کار جهت داد هم اکنون اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری ، فرمانداری ها و سازمان منطقه آزاد ماکو برنامه ریزانی هستند که گاه متناقض از هم طرح و نظر داده و تصمیم میگیرند.
- مطالعه و ارائه طرح به صورت لایحه از سوی دولت و تصویب مجلس جهت ورود مجموعه قره کلیسا و مقبره سید صدر الدین(محل جنگ چالدران) از شهرستان چالدران به صورت جزیره ای تحت مدیریت منطقه آزاد ماکو جهت استفاده مناسب از این دو مجموعه برای سرمایه گذاری و مدیریت گردشگری سازمان منطقه آزاد ماکو برای جلب و جذب گردشگران داخلی و خصوصا بین المللی که منافع اقتصادی و اشتغال زایی آن عاید مردم چالدران و منطقه آزاد ماکو خواهد شد.
- تالاب شيبلو شهرستان پلدشت يكي از دو محل سكونت و مهاجرت غاز پيشاني سفيد دنياست . همانگونه كه اروميه را با فلامينگو مي شناسندكانگرو با استراليا مترادف است،پلدشت تنها شهر دنياست كه در نزديكي آن غاز پيشاني سفيد كه گونه در حال انقراض دنياست زندگي مي كند. بايد با اِلمان سازي و فراهم ساختن زمينه هاي لازم سايت پرنده نگري ، گردشگري محيط زيست بين المللي را در آن ايجاد و توجه جهاني را به اين منطقه معطوف كرد.
- ایجاد رادیو و شبکه تلویزیون اختصاصی ماکو مانند تجربه آن در کیش که می تواند سهم بزرگی در تبلیغ فرصت های گردشگری منطقه داشته باشد.
- ایجاد موزه ماکو جهت جمع آوری اسناد و اشیاء مربوط به تاریخ منطقه آزاد ماکو
- مذاکره با انجمن کامیونداران و شرکت های حمل و نقل جهت نصب تصاویر تاریخی و طبیعی ماکو در کانتین تریلی های حمل و نقل داخلی و بین المللی با آرم سازمان منطقه آزاد ماکو به عنوان یک تابلو متحرک جهت شناساندن منطقه در کشورهای اروپایی و داخلی.
- ارتقای درجه فرودگاه ماکو جهت فرود پروازهای بین المللی و فرودگاهی جهت سوخت گیری هواپیماهایی مسیرهای بین المللی بین قاره ای که موجب جلب گسترده سرمایه گذاران خارجی نیز خواهد شد. هم اکنون فرودگاه دبی میزبان سوختگیری هواپیماهای بین قاره ای می باشد ولی فرودگاه ماکو به لحاظ قرارگیری جغرافیایی در مسیر تردد هواپیماهای بین قاره ای ، شرایط بسیار مناسبی برای این امر دارد.
نتیجه گیری:
منطقه آزاد ماکو تنوع آثار تاریخی و طبیعی و ظرفیت بی نظیری در گسترش صنعت گردشگری را دارد. ایجاد زیرساخت های لازم و تبلیغات باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی بسیاری خواهد شد. جذب گردشگر یعنی ایجاد فرصت های شغلی بهتر برای مردم محلی ، ایجاد امنیت پایدار ، ایجاد درآمدهای غیر نفتی و صنعتی در منطقه .
با عنایت به این موضوع که فرهنگ های بومی ، بازی های بومی محلی ، رسوم عزا و شادی و… زیادی در روستاها و شهرهای منطقه وجود دارد در کنار صنایع دستی مانند گلیم و فرش بافی و صنایع سنگی فرصتی است تا ضمن اشاعه و انتشار آنها توسط گردشگران، به بار اقتصادی آن توجه جدی شود.
و در پایان با جمله ای از لین یو تانگ نویسنده ، مترجم و زبانشناس چینی مطالبم را به پایان می برم که گفت: هیچ کسی متوجه زیبایی های سفرش نمی شود تا هنگامی که به خانه برمیگردد و سرش را روی بالش قدیمی و آشنایش قرار دهد.
به قلم: اکبر رفاهی فعال گردشگری
