پس از فروپاشی شوروی سابق، هزاران زنجیره تولید و فناوری و زیرساخت مشترک در زمینه حمله و نقل ریلی، خطوط لوله نفت و گاز و… به کشورهای باقیمانده از آن به ویژه اعضاء اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ارث رسیده به همین دلیل این کشورها هنوز به هم وابسته هستند.
سال2000 کشورهای روسیه، قزاقستان، بلاروس، قرقیزستان و ارمنستان با هدف تقویت مناسبات اقتصادی و بهره‌گیری از این زیرساخت، اتحادیه اقتصادی اروآسیا را ایجاد و مقررات گمرکی اتحادیه از سال2010 برای قزاقستان، روسیه و بلاروس لازم‌الاجرا شد.
شکل‌گیری اتحادیه گمرکی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا را تقویت نمود که در نهایت با ایجاد فضای واحد اقتصادی(SES) در اول ژانویه2012، اتحادیه به یکپارچگی به عنوان اصل الزامی برای کارکردهای موفق دست یافت. کمیسیون اقتصادی اوراسیا نیز، که بالاترین نهاد ناظر بر اجرای مقررات اتحادیه گمرکی و فضای واحد اقتصادی است، فعالیت خود را سال2012 شروع کرد. در سال2014 سران کشورهای عضو اتحادیه گمرکی و فضای واحد اقتصادی، پیمان اتحادیه اقتصادی اوراسیا(EEU) را به امضا رساندند که از اول ژانویه 2015 به مرحله اجرا درآمده است. کشورهای عضو این اتحادیه هم‌اکنون 20میلیون کیلومتر مربع مساحت و بیش از 183میلیون نفر جمعیت دارند که 5.2درصد جمعیت جهان است.
اهداف پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا
1- تسهیل تجارت
2- ایجاد بازار مشترک درحوزه کشورهای مستقل هم‌سود عضو
3- حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه
4- برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو
5- هماهنگ‌سازی تشریفات گمرکی
6- جابه‌جایی آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرزهای اوراسیا
7- برقراری سیاست مشترک در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و وسایل نقلیه
اتحادیه گمرکی امکان این را فراهم می‌کند که اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان یک نهاد واحد در مذاکرات بین‌المللی نظیر مذاکره با سازمان تجارت جهانی وارد شده و ضرورتی برای مذاکره جداگانه کشورهای عضو این سازمان نباشد.
مزیت‌های پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه گمرکی آن
1- سرمایه‌گذاری دوجانبه
2- اشتغال‌زایی
3- انجام پروژه‌های مشترک
4- گسترش مبادله کالا و خدمات
5- همکاری در حوزه‌های فرهنگ، مهاجرت، گردشگری و تقویت صلح بین اقوام و مذاهب
در حال حاضر، جمهوری اسلامی ایران با هر 5کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارای موافقت‌نامه سرمایه‌گذاری دوجانبه (BIT)است و راه چندانی تا امضای موافقت‌نامه سرمایه‌گذاری در اوراسیا باقی نمانده است.
ایران در سال1395 به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و این اتحادیه را مطرح کرد؛ پیشنهادی که از جانب اعضای آن نیز مورد استقبال قرار گرفت و طی دو سال مذاکرات متعدد و ارزیابی کمی و کیفی اقلام و میزان ترجیحی آنها، بالاخره این موافقت‌نامه در تاریخ 27اردیبهشت1397 در شهر آستانه قزاقستان به امضا رسید. بدیهی است این مسئله صرفا اجرایی شدن موافقت‌نامه تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا را در برداشته و به معنی عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیست.
با اعلام رسمی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین کشورمان، مبنی بر اتمام فرآیند قانونی تصویت داخلی «موافقت‌نامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو» شامل کشورهای روسیه، ارمنستان، قزاقستان و بلاروس، این موافقت‌نامه در آبان‌ماه سال جاری اجرایی خواهد شد. حال آن که عضویت در یک اتحادیه اقتصادی به معنای تبعیت از تصمیمات کلان اقتصادی، پولی، مالی و تجاری کمیسیون اقتصادی آن اتحادیه، آزادی بازارهای کالا و خدمات و نیروی کار و سرمایه بین اعضاء و اعمال تعرفه‌ها و سیاست‌های تجاری مشترک در مقابل کشورهای ثالث است.
موضوع تشکیل این موافقنامه در سال1394 و در چهارچوب امکان سنجی انعقاد موافقت‌نامه تجارت آزاد ـ ترجیحی بین دو طرف مطرح گردید که به دلیل طولانی بودن روند مذاکرات مربوط به موافقت‌نامه تجارت آزاد، مطابق توافق اولیه، مقرر شد موافقت‌نامه موقتی شامل تعدادی از اقلام برای ترجیحات تعرفه‌ای میان طرفین به امضا برسد.
موافقت‌نامه حاضر پس از قریب به دو سال مذاکره به نتیجه رسید و در اردیبهشت سال1397 توسط وزیر وقت وزارت صنعت، معدن و تجارت و مقامات کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا شد. این موافقت‌نامه، در واقع موافقت‌نامه‌ای موقت در راستای تشکیل ترتیبات تجارت آزاد میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و دوره اعتبار موافقت‌نامه، سه سال (قابل تمدید) در نظر گرفته شده تا متعاقب آن مذاکرات برای تبدیل موافقت‌نامه به توافق تجارت آزاد آغاز شود.
موافقت‌نامه یاد شده مفصل‌ترین و جامع‌ترین موافقت‌نامه تجاری است که تاکنون ایران منعقد کرده و شامل 9فصل: قواعد عمومی، تجارت کالا، راهکارهای تجاری، موانع فنی فرا راه تجارت، اقدامات بهداشتی و بهداشت گیاهی، قواعد مبداء، تسهیل تجاری، حل و فصل اختلافات و مقررات پایانی است.
همانند سایر موافقت‌نامه‌های ترجیحات تجاری، دو فهرست کالایی شامل ترجیحات اعطایی دوطرف (جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا) پیوست موافقت‌نامه مذکور است که تعداد اقلام مشمول اعطای ترجیحات توسط کشورمان به اوراسیا 360قلم و تعداد اقلام اعطایی اوراسیا 502قلم کالا است.
مطابق فهرست اعطایی اورسیا قرار است تعرفه 175ردیف کالا از جمله انواع فرش دستباف و ماشینی، پسته، انواع میگو، میوه‌هایی مانند پرتقال و لیمو، سبزیجات، خرما، بیسکویت و شیرینی، برخی محصولات از پلیمرهای پروپلین، ورق‌های پلاستیکی، محصولات بهداشتی و… صفر شود. رفع موانع غیرتعرفه‌ای، توسعه همکاری‌ها در زمینه گمرکی، استاندارها، تسهیل تجارت و فراهم آوردن زمینه همکاری بخش‌های خصوصی از دیگر مفاد مهم این موافقت‌نامه است.
کشورمان می‌تواند از مرزهای زمینی جمهوری ارمنستان و مرزهای آبی با فدراسیون روسیه و قزاقستان کالاها و محصولات خود را در بازارهای این کشورها عرضه کند. این موضوع نقش بسیار تعیین کننده‌ای دارد، زیرا ارزش صادرات و واردات مجموع این کشورها حدود 735میلیارد دلار است و بازار بزرگی در انتظار ما خواهد بود.
قرار است موافقت‌نامه تمام عیار تجارت آزاد با اوراسیا امضا شود و از سه سال دیگر تقریبا تمام کالاها مشمول کاهش تعرفه خواهند شد. براساس این موافقت‌نامه، ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتیازات گمرکی خاصی دریافت کرده و کشورهای این اتحادیه هم این امکان را خواهند داشت تا حجم صادرات خود به ایران را 75درصد افزایش دهند. ایران نیز می‌تواند با امتیازاتی که دریافت می‌کند، صادرات کالاهای خود به مقصد پنج کشور اوراسیایی را تا چند برابر افزایش دهد.
جهش مبادلات اقتصادی در تنگنای تحریم‌ها
اجرایی شدن توافق‌نامه ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، جهش بزرگی در صادرات نفتی و غیرنفتی کشور را در پی خواهد داشت، چراکه بازاری بزرگ و مطمئن برای کالاهای صاداراتی ایران پس از عضویت در این اتحادیه برای کشور پیدا خواهد شد که نقش مهمی در عبور ایران از تنگناهای اقتصادی ناشی از تحریم‌های شدید کنونی ایفا خواهد نمود. این بازار 180میلیون نفری بالقوه که سهم عمده آن به بزرگ‌ترین کشور اتحادیه اوراسیا یعنی روسیه با 140میلیون نفر جمعیت تعلق می‌گیرد، فضای حیاتی برای صادرات غیرنفتی ایران تامین خواهد کرد.
لازم به ذکر است، تولید ناخالص داخلی منطقه در مجموع 1.9هزار میلیارد دلار است که 3.2درصد GDP جهان را تشکیل می‌دهد. مجموع صادرات ایران به پنج کشور این اتحادیه در سال گذشته میلادی 2.918میلیون دلار بوده و در مقابل صادرات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به ایران در سال2018 حدود یک میلیارد و 755میلیون دلار ثبت شد. همچنین در میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ایران بیشترین واردات را از کشور روسیه با رقمی معادل یک میلیارد و 207میلیون دلار و کمترین واردات را از کشور قرقیزستان با رقمی نزدیک به 14میلیون دلار دارد. از سوی دیگر، بیشترین صادرات ایران به اعضای اتحادیه مذکور، در سال گذشته میلادی به روسیه (به ارزش 1.533میلیون دلار) ثبت شده و کمترین میزان صادرات ایران نیز به کشور بلاروس (به ارزش 6.12میلیون دلار) رقم خورده است.
باید در نظر داشت ایران نقش کلیدی در شاهراه‌های موجود منطقه یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کریدور شمال ـ جنوب دارد. تقویت ارتباط با ایران برای اعضای اتحادیه اوراسیا نیز، از اهمیت خاص برخوردار است، چراکه ایران با موقعیت ترانزیتی ویژه یعنی قرار گرفتن بین دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و نیز، راه‌های ترانزیتی شرق به غرب، مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه از طریق کریدورهای بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب و شرقی ـ غربی است.
تشکیل نخستین کارگروه ترانزیت و مبادله کالا میان ایران و اتحادیه اوراسیا با هدف بهره‌مندی کشورهای عضو اوراسیا از ظرفیت‌های ایران برای ترانزیت و مبادله کالا با هند، پاکستان و کشورهای جنوب شرق آسیا یکی از فاکتورهای مهم توسعه تجارت اوراسیا و به تبع آن همگرایی اقتصادی کشورهای منطقه و خارج دور است. ارمنستان تنها کشور اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم‌مرز با ایران است که، به پل ارتباطی میان ایران و این اتحادیه تبدیل شده است.
مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مرتبط با حوزه کشورهای عضو اتحادیه اورآسیا
مرز زمینی نوردوز در منطقه آزاد ارس به عنوان تنها مرز زمینی ارتباط دهنده کشور ایران با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا موقعیت ترانزیتی خاصی در فردای اجرایی شدن موافقت‌نامه مورد اشاره خواهد یافت. این موقعیت برای مناطق ویژه اقتصادی بندی امیرآباد، نوشهر، آستارا و منطقه آزاد انزلی نیز، که ارتباط دریایی ایران با کشورهای قزاقستان و روسیه از طریق دریای خزر را ممکن می‌کنند نیز، با فرصت رشد و توسعه بیش از پیش را فراهم خواهد نمود.
این مناطق علاوه بر بهره‌مندی از مزایای ترانزیت، صادرات و واردات کالا بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اورآسیا و ارائه خدمات متنوع مربوط به این حوزه، در بخش تولید، فرآوری و بسته‌بندی نیز، می‌توانند با بهره‌گیری از واردات کالاهای سرمایه‌ای و نیمه سرمایه‌ای و نیز مواد اولیه مورد نیاز صنایع این مناطق و مناطق آزاد و ویژه دیگر که از تعرفه ترجیحی (از بین 500قلم کالاهای یاد شده) کشورهای اتحادیه اوراسیا برخوردار هستند، نسبت به تولید کالاهای رقابت‌پذیرتر اقدام نمایند.
بدیهی است، موافقت‌نامه ایجاد منطقه آزاد مشترک تجاری، تسهیل تجارت طرفین و افزایش ورود و خروج کالا از این مناطق را در پی داشته و ارائه خدمات مرتبط و رونق ناشی از آن نیز، جایگاه این مناطق در اقتصاد کلان کشور را ارتقاء خواهد داد.
مهم‌ترین مزیت قانونی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به عنوان مناطق حراست شده گمرکی، ورود کالا اعم از مواد اولیه، قطعات و ماشین‌آلات بدون پرداخت حقوق گمرکی است. این موضوع افزایش مزیت رقابتی کالاهای تولیدی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای صادرات را در پی دارد. اگر چه این مزیت برای هر کالای صادراتی از سرزمین اصلی نیز، قابل حصول است؛ با این همه فرآیند سهل‌تر ورود و خروج کالا از این مناطق نسبت به سرزمین اصلی، استفاده از مزیت‌های مقررات کار و استغال، مزیت صدور قبض انبار تفکیکی قابل معامله در منطقه و متروکه نشدن کالا در این مناطق و… رونق تولید کالا و خدمات با استفاده از فرصت ورود 500قلم کالای یاد شده بدون تعرفه گمرکی را مهیا خواهد کرد.
در مورد کالاهای صادراتی از مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به سرزمین اصلی متناسب با سهم مجازی که در کمیسیون ارزش افزوده برای آنها تعیین می‌شود، بخشی از کالای تولیدی خود را بدون پرداخت حقوق و عوارض مواد اولیه خارجی می‌توانند به سرزمین اصلی صادر کنند. بهره‌مندی از مواد اولیه، قطعات و ماشین‌آلات وارد شده از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا با تعرفه ترجیحی این امکان را فراهم می‌نماید که کالاهای تولید شده در این مناطق با استفاده از مواد اولیه و قطعات وارد شده از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اورآسیا نسبت به کالاهای مشابه که مواد اولیه و قطعات به کار رفته در آنها از سایر کشورها تامین می‌شود، قیمت رقابتی‌تر باشد.
سرمایه‌گذاران کشورهای عضو این اتحادیه نیز، که خواستار دسترسی به بازارهای ایران و بهره‌مندی از مزایای جغرافیایی، انرژی ارزان، نیروی کار و… آن هستند، به تولید کالا با استفاده از مواد اولیه و ماشین‌آلات وارد شده از کشورها در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران راغب‌تر خواهند بود.
موقعیت خاص ترانزیتی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای پاسخ به نیاز اتحادیه اقتصادی اوراسیا
نکته قابل توجه، بهره‌مندی اتحادیه اقتصادی اوراسیا از موقعیت ترانزیتی منحصربه‌فرد ایران برای صادرات کالا به کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا، خاورمیانه و شرق آفریقا از طریق مناطق آزاد چابهار و اروند و نیز منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی است. این مسئله می‌تواند تا حدود زیادی به فعال شدن محور شرق و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی این مسیر برای ترانزیت کالا به قزاقستان و قرقیزستان و مناطق شرقی روسیه بیانجامد.
صاردات حدود 360قلم کالاهی ایران با بدون پرداخت تعرفه گمرکی به کشورهای عضو این اتحادیه نیز، در صورت فرآوری و بسته‌بندی در مناطق آزاد و ویژه مرتبط با کشورهای یاد شده، ارزش افزوده مضاعفی را برای این مناطق به ارمغان خواهد آورد.
باید در نظر داشت موضوع دور زدن تحریم‌ها، شکستن بن‌بست‌های اقتصادی ناشی از این تحریم‌ها و… همگی از پیامدهای مثبت اجرای این موافقت‌نامه می‌تواند باشد که اگرچه از اهمیت خاصی برخوردار است، با این همه تحریم‌ها موضوعی موقتی است و رشد و توسعه اقتصادی و افزایش مبادلات و پیوندهای اقتصادی ضرورتی دائمی که مناطق آزاد و ویژه اقتصادی بر این اساس شکل گرفته‌اند و ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک، سرمایه‌گذاری‌های مشترک، افزایش مبادلات اقتصادی و… آغازی می‌تواند باشد بر این راه روشن.
** گزارش از: جعفرآهنگران؛ سرپرست معاونت برنامه‌ریزی دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی
